فارغ از کسانی که سیستم های پیچیده را می فهمند و تا حد زیادی این مهارت و بینش را به دست آورده اند که با این مدل، دنیا را ببینند، به نظرم افراد معمولی ای مثل من هم که تنها جرعه ی کوچکی از این مدل را چشیده اند می توانند حدس بزنند که چیزی که ما آنرا جامعه می نامیم هم نوعی سیستم پیچیده به حساب می آید.
به نظر می رسد که چه با نگاه ساختاری و معیارهای آن(از جمله: تعداد المان های بسیار زیاد و تعامل گسترده اجزا با یکدیگر) و چه با نگاه رفتاری و شاخصه های آن( از جمله: ابهام علی، قابلیت خودسازماندهی، تعادل پویا، توانایی رشد و تکامل در مجاورت سایر سیستم ها، پدیدار شدن ویژگی های جدید(یا ویژگی های سطح بالا) و نظم خود جوش(البته نظمِ وابسته به ناظر))، که هر کدام به نوعی در پی تعریف سیستم های پیچیده هستند، بتوانیم مفهومی به نام "جامعه" را در زمره ی سیستم های پیچیده به شمار بیاوریم.(منبع)
در بحثِ "پدیدار شدنِ ویژگی های جدید یا سطح بالا" در سیستم های پیچیده، مثال معروفی وجود دارد که شاید بد نباشد آنرا دوباره مرور کنیم:
"فرض کنید دمای اتاقی که الان در آن هستید 21 درجه ی سانتی گراد است(منظور دمای محبوس در اتاق است). حالا کسی از ما می پرسد که این دما چگونه به وجود آمده است؟ و چه می شود که این دما افزایش یا کاهش پیدا می کند؟
احتمالاً جواب ما این است که این دما حاصل حرکت مولکول های هواست و به نوعی به انرژی جنبشی مولکول ها ربط دارد.
فرض کنید که او سوال دیگری هم می پرسد: اگر یک عدد از این مولکول ها را انتخاب و بررسی کنیم، دمای آن مولکول چند درجه سانتی گراد است؟
پاسخ را می دانیم: آن مولکول دما ندارد. اصلاً دما برای یک مولکول تعریف نمی شود. دما برای مجموعه ای از مولکول ها(در تعداد بسیار زیاد)، قابل تعریف است.
او باز می پرسد که هر یک از این مولکول ها چه سهمی در دمای 21 درجه دارند؟
جواب: هیچ سهمی ندارند. در حدی که اگر دیواری در میانه ی اتاق بکشیم و نیمی از مولکول ها پشت دیوار بمانند، باز هم دمای هوا 21 درجه خواهد بود.
می پرسد: حالا که مولکول ها هیچ نقشی ندارند، اگر تمام مولکول ها را از اتاق خارج کنیم، باز هم دمای اتاق 21 درجه است؟
پاسخ می دهیم که: نه. اگر مولکول ها نباشند شرایط فرق می کند. چون این دما، به نوعی از انرژی جنبشی مولکول ها نشئت می گیرد."
(این مثال را از کتاب مقدمه ای بر سیستم های پیچیده ی محمدرضا شعبانعلی نقل کردم.)
پس در این سیستمی که در مثال توضیح داده شد، دما، یکی از ویژگی های سطح بالاست که در این سیستم پدیدار شده است.در واقع دما در این سیستم، به عنوان یک ویژگی جدید که قابل مشاهده، قابل تعریف، قابل اندازه گیری و قابل بررسی است، ظهور کرده است. (بعداً به این مثال بر می گردیم).
"سرمایه اجتماعی"، مفهوم (یا دقیق تر: ویژگی) ای است که اندیشمندان مختلفی به آن پرداخته اند(با وجود نوظهور بودنش). و مانند بسیاری از مفاهیم نوظهور، تعریفی که همه یا اکثریت اندیشمندان روی آن توافق داشته باشند برایش ارائه نشده است. همچنین بسته به تعاریف، سرمایه اجتماعی را به روش های مختلفی اندازه گیری می کنند. من قصد ندارم که به تعاریف مختلف آن ورود کنم(یا حداقل، آنهایی که تا کنون خوانده ام)، چون نه سواد قابل اتکایی در این زمینه دارم و نه در اینجا و برای بحث ما مورد نیاز است.
ولی می خواهم به زیربنایی که سرمایه اجتماعی و همه ی تعاریف آن،ناگزیرند به نوعی روی آن سوار می شوند بپردازم. یعنی "سطح اعتماد اجتماعی".
فکر می کنم "میزان اعتماد اجتماعی" و کم و زیاد شدنش، تا حد زیادی قابل مشاهده، قابل تعریف، قابل اندازه گیری و بررسی است.
بدیهی است که "اعتماد اجتماعی" با "اعتماد بین فردی"(مثل میزان اعتماد بین من و شما یا بین شما با همکارتان)، در کنار همه ی شباهت هایی دارد، متفاوت است(که طبیعتاً قسمتی از این تفاوت ها به بحث تعریف وضعیت خرد و وضعیت کلان در بحث اعتماد اجتماعی باز می گردد). همچنین این مفهوم با "اعتماد متقابلِ دولت-ملت" هم متفاوت است(اعتمادی که متاسفانه در حال حاضر و در وضعیت کنونی، وضعیت تاسف برانگیزی دارد و با هر اتفاقی در سطح جامعه و ت کشور وضعیت آن بهتر یا بدتر می شود و باز هم متاسفانه، تصمیم گیران به جای استفاده بهینه از این اتفاقات و فرصت ها، آنها را به تهدید و نقطه ی بدتری از وضعیت این شاخص هدایت می کنند!). هر چند که هر دوِ این اعتماد ها در "سطح اعتماد اجتماعی" اثر می گذارند و اثر می پذیرند.
احتمالاً به طور کامل نتوانیم تشابه نظیر به نظیر بینِ وضعیتِ فرد فردِ جامعه و تک تکِ مولکول های گاز، همچنین بین میزان اعتماد اجتماعی و دما، برقرار کنیم، به هر حال جنس مولکول ها با جنس انسانها(که خود سیستمی پیچیده به حساب می آیند) تا حدی! متفاوت است.
اما به نظر میرسد که بتوان "اعتماد اجتماعی" را به عنوانِ یک ویژگیِ پدیدار شونده ی سطح بالا در سیستم پیچیده ی جامعه به حساب آورد.
بیائید فرض کنیم واحد اندازه گیری سطح اعتماد اجتماعی واحدی فرضی است که نام آنرا "ساج" می گذاریم. و فرض کنیم که در لحظه ای خاص این شاخص را اندازه گیری کرده ایم و مقدار آن روی 21 ساج قرار دارد.
حالا می توانیم سوالاتی که در مورد دمای 21 درجه ای اتاق مطرح بود را در مورد ساجی که روی 21 قرار دارد هم بپرسیم.
این ساج چگونه به وجود آمده است؟ و چه می شود که این ساج افزایش یا کاهش پیدا می کند؟
21 ساج حاصل پویایی و تحرک و نعامل انسان ها و اجزای مختلف جامعه است.
اگر یک عدد از این انسان ها را انتخاب و بررسی کنیم، سطح اعتماد اجتماعی آن انسان چند ساج است؟
اگر یکی از این انسانها یا یکی از اجزای کوچک این جامعه را برداریم و جدا کنیم نمی توانیم سطح اعتماد اجتماعیش را اندازه گیری یا تعریف کنیم چون این شاخص ویژگی است که در سطح و وضعیت کلان ظهور می کند و اصولاً سطح اعتماد اجتماعی برای مجموعه و تعداد بسیار زیادی از انسانها قابل تعریف است.
هر یک از این انسان ها چه سهمی در 21 ساجِ سطح اعتماد اجتماعی دارند؟
هیچ سهمی ندارند. در حدی که اگر بخشی از این انسان ها را از جامعه جدا کنیم، سطح اعتماد اجتماعی همچنان 21 ساج است.
حالا که انسان ها هیچ نقشی ندارند، اگر تمام انسان ها را از جامعه حذف کنیم، باز هم سطح اعتماد اجتماعی 21 ساج است؟
نه. اگر انسان ها نباشند شرایط فرق می کند. چون سطح اعتماد اجتماعی، به نوعی از پویایی و تعامل انسان ها نشئت می گیرد.
ممکن است کسی بگوید خب حالا منظورت از این مقدمه چینیها چیست؟
نکته ی بسیار تامل برانگیزی در یکی از تعاریف ویژگی های پدیدار شونده در سیستم های پیچیده می گوید:
"پدیده هایی که در سیستم های پیچیده ظهور می کنند، بر پایه پدیده های سطح پائین ترِ موجود در میان اجزاء همان سیستم شکل می گیرند و در سطحی بالاتر(در قالب یک سازماندهی و هویت جدید) مشاهده و درک می شوند. اما همین پدیده های ظهور کرده، خود مجدداً بر پدیده های سطح پائین تر اثر می گذارند و به نوعی آنها را محدود، کنترل یا مدیریت می کنند."(اوکانور و کورادینی)
ربط دادنش با خودتان.
اما شاید بد نباشد اگر نگاهی هم به این مطالب بیندازید که تا حدی به شفاف شدن این مطلب و منظوری که از نوشتن آن داشتم کمک می کنند:
1-رفتار ما و تاثیر آن روی سطح اعتماد اجتماعی
2-بی اعتمادی، مالیاتی پنهان و سنگین برای جامعه
پی نوشت: طبیعتاً حرف های پراکنده ای که در این مطلب زدم(منظورم آنهایی است که از طرف خودم گفتم) غیر علمی و غیر مستدل هستند و نیازمند بررسی دقیق با متد علمی هستند. حتی نمی توانم با اطمینان میزان انطباق سطح اعتماد اجتماعی را به عنوان یک ویژگی پدیدار شونده، با مدل پیچیدگی و سیستم های پیچیده ارزیابی کنم. بنابراین تمامی این مطلب را می توانید تلاش و تمرینی ابتدایی برای پاسخ دادن به سوالی که نویسنده ی کتاب "مقدمه ای بر سیستم های پیچیده" در پاورقی صفحه 115 از ویرایش چهل و یکم کتاب مطرح می کند، در نظر بگیرید.
پی نوشت همینطوری;) : برخلاف روال غالب انتشار مطالب این وبلاگ که پس از نوشته شدن بلافاصله منتشرشان می کنم، این مطلب را حدود سه ماه پیش نوشته بودم و امروز صرفاً یک پاراگراف به آن اضافه کردم و دگمه انتشار را زدم.
درباره این سایت